Bilişsel Gelişim Kuramları Hangileridir?

Bu yazımızda konumuz olan bilişsel gelişmeyi, iki önemli kuramcı Belçikalı Jean Piaget ile Rus Lev Vygotsky üzerinden ele alacağız.

Piaget’e göre Bilişsel Gelişim

Bilişsel Gelişim Kuramları Hangileridir? dendiğinde akla gelecek il isim olan Piaget; zihinsel ya da bilişsel gelişimi, evrimsel bir adaptasyon olarak görmek gerektiğini belirtir. Bilişin doğasını anlayabilmek için yenidoğandan itibaren, insanın bilişsel aktiviteleri ve uyum çabaları gözlenmelidir.

Piaget uyumu iki başlık altında inceler.

Özümleme ( Asimile etme ); Piaget; insanın dış çevresinde yaşanan olayları çözümleyerek, onları düşüncelere ve bilişsel olaylara çevirdiğini düşünür.

Uyma; daha önce karşılaşmadığımız bir problemle veya çevre ile karşılaşan insan, bilişsel düzeyde, yeni probleme ve çevreye bir intibak süreci yaşar.
Böylece; uyum, özümleme ve uyma denen parçalara sahiptir.

Organizasyon ise bilişsel yapı da dış dünyanın ve diğer yaşananların nasıl kaydedildiğini anlatır. Piaget’e göre; insan bebeklikten itibaren karşılaştığı durumları zihninde bir şema ( bilişsel şema )  olarak kaydeder. Bu şemalar yaşam boyu eş güdümsel olarak gelişir ve sürekli yeni şemalar oluşur.

Bilişsel gelişim; çocuğun mutlaka bir sonraki döneme geçebilmesi için gerçekleştirmek zorunda olduğu dört dönem boyunca devam eder.

Bilişsel Gelişim Dönemleri

1. Dönem: Duyusal – Motor Dönem ( Doğumdan –  2 Yaşa )

• Başlangıçta refleksif olan, istemsiz tepkiler görülür.
• Refleksif tepkiler yavaş yavaş kontrol edilmeye başlar.
• Oluşmaya başlayan bilişsel şemalar, daha karmaşık hale gelmeye başlar

Bu dönemde çocuk istemli ve hedefli tepkiler verilecektir. Ancak bu tepkiler  faaliyete bağlı tepkilerdir.

2. Dönem: İşlem Öncesi Dönem ( 2 – 7 Yaşlar )

• Bilişsel temsil de denen düşünme yeteneği ortaya çıkacaktır.
• Temel düzeyde bir içgörü edinilebilir. Çocuk, bir soruna odaklanır ve sorunun çözümünü anlayabilir.
• Eşyaları birbirilerinin yerine kullanabilir. Örneğin; bir kabı şapka olarak başına geçirir, yastık ile top oynar.
• Bilişsel temsil ile durumlar ve eşyaların sembolizasyonu sağlanır; ki bu dil gelişiminde oldukça önemlidir.
• Bilişsel temsilin gelişimi ile ilk defa cümle kurmanın paralel zamanda olmaları bundandır.

3. Dönem: Somut İşlem Dönemi ( 7 – 11 Yaşlar )

Döneme damgasını vuran kavramlar şunlardır:

• Korunum ve Sınıflama,
• Sıralama,
• Geçişlilik

Piaget klasik çalışmasında; aynı miktardaki su, farklı kaplarda, 7 yaş altı çocuklarda ve 7 yaş üstü çocuklarda farklı algılanır. Görüşünü defalarca test etmiştir. 7 yaş altı çocuk, daha uzun kaptaki suya daha fazla diyecektir.
Korunum denen bu beceri; eşyaların temel özelliklerinin değişmemesi ifade eder.
Sınıflama becerisini bir örnekle anlatalım: İki gül ve üç kaktüs için, çocuğa yöneltilen “Kaktüs mü daha çok gül mü?” sorusuna işlem öncesi çocuğu doğru yanıt verecektir. Ancak; çocuğa “Bitkiler mi yoksa kaktüsler mi daha çok?” sorusu yöneltilirse, işlem öncesi çocuğu bu soruya “kaktüsler” yanıtını verir. Zira, sınıflama becerisi, somut işlem döneminde kazanılır. Sınıflama becerisi, Gül ve kaktüsün bitkilerin alt sınıfı olduğunu kavramayı gerektirir. Bitkiler sınıfının, 2 alt sınıfa ayrılabilme becerisine ise tersine çevirebilirlik ilkesi denir.

Sıralama ise bir grup nesneyi, belli bir özelliğe ( bu ağırlık, uzunluk olabilir ) göre belli bir sıraya koymaktır. Piaget’in tipik çalışmalarından birinde, çocuklardan, çubukları boy sırasına koymaları istenmiştir. Piaget’e göre; bu boy sırasına koyma ancak somut işlem dönemi de olabilecektir.
Geçişlilik ise farklı özelliklerin farklı ilişkilerle değerlendirilmesine olanak sağlar. Piaget’İn görüşleri çerçevesinde, görseldeki geçişlik şöyle tanımlanabilir. A, B ve C uzunluklarının A ve B uzunlukları tek başlarına alındığında A nın B den daha uzuna olduğu ancak somut işlem döneminde ifade edilebilir.

4. Dönem: Soyut İşlem Dönemi ( Ergenlik ve Sonrası )

Somut işlem döneminde çocuk nesnel ve fiziksel gerçekler bağlamında işlem yapabilir. Ancak bununla ilgili gelişmeler yaşamasına karşı ilişkileri fark etme konusunda yeterli değildir.
Soyut işlem evresinde ise; çeşitli ve karmaşık işlemleri gerçekleştirilecektir.
Bu dönemde artık nesnel gerçeklerden, varsayımsal evrene geçen çocuk sorular sormaya başlar. Ergenlikte sorulan, “Dinazorlar yok olmasa ne yapardık?”, Yerçekimi olmasaydı havada uçar mıydık?” gibi sorular, hipotezler ile düşünmeyi ortaya koyar. Ve Ergenleri soyut düşünmeye sevk eder. Bu dönemde, varoluş, aşk, etik konular ve inanma biçimleri üzerine düşünür.

Vygotsky’ye göre Bilişsel Gelişim

Toplumsal Biliş  Lev Semenovich Vygotsky

Rus psikolog Vygotsky ile Piaget benzer çalışmaları aynı dönemlerde yapmış olmalarına rağmen, gerek Vygotsky’nin henüz 37 yaşında hayatını kaybetmesi gerekse egemen zeitgeist nedeniyle hiç karşılaşma olanağı bulamamışlardır. Bilişsel Gelişim Kuramları Hangileridir? dendiğinde hatırlanacak bir diğer kuramcı olan Vygotsky, Piaget nin çalışmalarını incelemiş ve ona önem atfetmiştir. Piaget’in teorisini genel anlamda kabul etmiş, gelişim evrelerine katıldığını beyan etmiştir. Elbette Vygotsky ve Piaget bazı konularda farklı düşünmektedirler.

Vygotsky ve Piaget Temel Farkları

• Piaget’in, “gelişim öğrenme ile olur” görüşünün tersine, “öğrenme gelişimden önce olur” tezini ileri sürer.
• Dil gelişimi bakımından farklı görüşlere sahiptirler. Piaget’nin, “benmerkezci konuşmanın, zamanla sosyal konuşmaya dönüşmesi” görüşüne karşı Vygotsky, “çocuklar benmerkezci konuşmayı sosyal oldukları için öğrenirler” görüşüne sahiptir.

İçselleştirme; davranışların, psikolojik fonksiyonlara dönüşümü sürecidir. Vygotsky ile Piaget kavramsal düzeyde anlaşırlar.

Yakınsak gelişim alanı; Vigotsky, çocuğun tek başına ve yardımla yapabilecekleri arasındaki fark olarak kavramlaştırır.

Vigotsky Bilişsel Gelişim Dönemleri

1. Dönem: Tematik Kavramların Oluşması

Çocuk tematik olarak sınıflandırmaya gider. Tematik sınıflandırmada eşyalar, çeşitli özelliklerine göre aynı sınıfta algılanır. Örneğin; çocuk ile köpek aynı sınıfta algılanabilir. Bunu nedeni sorulduğunda, “çocukta oyun oynar köpekte!” benzeri bir yanıt almak olasıdır.

2. Dönem: Zincir Kavramların Ortaya Çıkması 

Farklı şekil ve renklerdeki eşyalar sınıflandırılırken, bu dönem çocuğu gruplandırmayı bir önceki seçimine göre yapacaktır.  Örneğin, yeşil renkli bir kare eşyadan sonra, yeşil renkli bir daire seçilebilir. Bu şekilde renge göre seçim sürerken, son olarak seçilen şekille aynı fakat farklı renkte bir eşya seçilebilir. Yani eşya seçimi, standart bağlantılarına göre değil de seçim sırasındaki konuma göre gerçekleşecektir.

3. Soyut Kavramların Oluşumu

İlk iki dönemden sonra artık yetişkin düşünme biçimi büyük oranda kazanılmıştır.

Vygotsky’ye göre; bilişsel gelişim, bariz olarak dil gelişiminde görülür. Ona göre dil “çocuğun iç konuşmasıyla, çevresindeki dış konuşmasının birleşmesidir”. Ancak, düşünce ve dil farklı temellere sahiptir. Düşünce, çocuğun biyolojik gelişimine dayanır. Dil ise sosyal çevreden dayanak alır. Düşünce ve dil, bir noktada kesişim gösterirler. Eşyaların hepsinin bir isme sahip olduğunun farkına  varılmasıyla ise artık düşünce ve dil birbirine bağlanır.

Bilişsel Gelişim Kuramları Hangileridir? sorusuna verilecek ilk yanıt olarak aklımıza gelecek iki kuramcıyı bu yazımızda ele almaya çalıştık.